Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στα σχολεία και τα πανεπιστήμια έχει ανοίξει την πόρτα σε εντελώς διαφορετικές και καινοτόμες μορφές διδασκαλίας. Η ελληνική κυβέρνηση μελετά σοβαρά το θέμα. Ας δούμε τι γίνεται (και τι συζητιέται) στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Στην τάξη της Δήμητρας, καθηγήτριας σε γυμνάσιο, γίνεται αλαλούμ. «Μα, κυρία, είχατε πει ότι σήμερα θα κάναμε μια WebQuest!», διαμαρτύρεται ένας από τους μαθητές. Εκείνη ανάβει το διαδραστικό πίνακα και απαντά: «Γιάννη, κάτσε κάτω. Είπα να ανοίξετε τους υπολογιστές σας και να συνδεθείτε στο διαδίκτυο: θα γράψουμε τεστ».
Η εντολή, εκ πρώτης όψεως, φαντάζει παράλογη. Πώς θα αξιολογήσει τις γνώσεις των μαθητών της, αν μπορούν να σερφάρουν ελεύθερα στο διαδίκτυο; Και όμως, γίνεται. Αυτή η μέθοδος έχει ήδη δοκιμαστεί στα σχολεία της Δανίας και, αν εγκριθεί, οι Δανοί μαθητές θα μπορούν από το 2011 να εξετάζονται συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο. Η ιδέα είναι να κάνουν την έρευνα στο διαδίκτυο, για να συλλέξουν τις απαραίτητες πληροφορίες, στις οποίες θα βασιστούν για να παρουσιάσουν μια πρωτότυπη εργασία. Για να σιγουρευτούν ότι οι μαθητές δε θα αντιγράψουν, οι καθηγητές θα πρέπει να ελέγχουν τις ιστοσελίδες που επισκέφτηκαν οι μαθητές.
Ψηφιακοί μετανάστες
Και, μια που φτάσαμε ως εκεί, γιατί να μην επιτρέπουμε και το chat, όπως κάνει ο Ενρίκε Ντανς, καθηγητής Συστημάτων Πληροφορικής στη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων IE Business School της Μαδρίτης. «Οι φοιτητές μου κάνουν τις εξετάσεις στον υπολογιστή και μετά στέλνουν το διαγώνισμα σε ένα λογαριασμό ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Στην αρχή τους επέτρεπα να χρησιμοποιούν τα πάντα, εκτός από το chat. Τώρα όμως δε με πειράζει, στο κάτω-κάτω ένας τρίτος άνθρωπος είναι μια ακόμα πηγή πληροφοριών όπως οι άλλες».
Ας κοιτάξουμε την πραγματικότητα στα μάτια: ένα ψηφιακό χάσμα χωρίζει τους σημερινούς νέους από τις μεγαλύτερες γενιές, το οποίο, μέσα στη σχολική τάξη, γίνεται ιδιαίτερα αισθητό. Πολλοί από τους καθηγητές νιώθουν ψηφιακοί μετανάστες απέναντι στους μαθητές τους, που νιώθουν σαν το ψάρι στο νερό μέσα στον ψηφιακό κόσμο που αποτελεί την πατρίδα τους. Οι δάσκαλοι παρακολουθούν ανήμποροι κάποιες φορές την εισβολή υπερσύγχρονων συσκευών στην τάξη τους, ενώ στην καθημερινή διδακτική πραγματικότητα προβλέπονται ριζικές αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και μετάδοσης γνώσεων. Πράγματι, η επανάσταση στη χρήση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην εκπαίδευση δεν έχει φτάσει ακόμα.
Όταν ερωτάται ο Χουάν Μανουέλ Νούνιεθ, διευθυντής ΤΠΕ του Ομίλου SM της Μαδρίτης, τι πρέπει να περιμένουμε από το μέλλον, το πρόσωπό του φωτίζεται. «Δε φαντάζομαι μια φουτουριστική σχολική αίθουσα, αλλά μια νέα μορφή εκπαίδευσης βασισμένη στην υπερσύγχρονη τεχνολογία. Θα υπάρχει μεγαλύτερος βαθμός διείσδυσης ανάμεσα στην επίσημη και στην ανεπίσημη παιδεία (αυτή δηλαδή που αποκτάται εκτός σχολείου), θα πολλαπλασιαστούν οι πηγές γνώσεων, θα υπάρχουν σύγχρονες συσκευές με τις οποίες ο μαθητής θα μπορεί να σερφάρει στον παγκόσμιο ιστό, να γράφει και να διαβάζει, και τέλος ο ρόλος του καθηγητή θα αλλάξει: από πομπός γνώσεων θα μετατραπεί σε μεσολαβητή στη διαδικασία απόκτησής τους. Και προφανώς, με όλα αυτά, αλλάζει και ο ρόλος του μαθητή».
Αντίο, κιμωλία: καλώς όρισες, σούπερ οθόνη
Η μετάδοση ξεκίνησε. Αντίο στους λεκέδες από κιμωλία στα δάχτυλα και στα ρούχα, από τότε που έφτασαν στις τάξεις οι εντυπωσιακοί ψηφιακοί διαδραστικοί πίνακες. Ένας προβολέας συνδεδεμένος με έναν υπολογιστή προβάλλει εικόνες στην οθόνη, την οποία μπορεί κάποιος να χειριστεί μέσω ενός φορητού υπολογιστή, ενός υπολογιστή-ταμπλέτα ή απευθείας πάνω στην οθόνη (οθόνη αφής). Οι δυνατότητες που προσφέρει είναι αμέτρητες και το μόνο όριο είναι το φάσμα της επινοητικότητας του καθηγητή. Παρέχει τη δυνατότητα προβολής γραφικών και βίντεο, πλοήγησης στο διαδίκτυο, χρήσης πολυμέσων, διαχείρισης εποπτικού υλικού διδασκαλίας, πλοήγησης σε έγγραφα, παρουσιάσεις και εικόνες, καθώς και δημιουργίας και αποστολής εγγράφων μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Διάφορες μελέτες, όπως π.χ. αυτή της Αγγλίδας Τζούλι Κότζιλ, καθηγήτριας Παιδαγωγικής, έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι νέοι, εξοικειωμένοι καθώς είναι με το υπερκείμενο (hypertext) και με τα διαδραστικά μέσα, συμμετέχουν περισσότερο στο μάθημα σε τάξεις που διαθέτουν διαδραστικό πίνακα. Επιπλέον, προωθεί τη συνεργασία και ενισχύει τις κοινωνικές δεξιότητες των παιδιών, ενώ παράλληλα ξυπνά και το ενδιαφέρον και τη δημιουργικότητα των καθηγητών.
Η τυπική εικόνα που έχουμε για τη σχολική τάξη, με μολύβια και βιβλία πάνω στο θρανίο, θα αρχίσει σιγά-σιγά να αποτελεί παρελθόν. Οι μαθητές θα δουλεύουν με φορητούς υπολογιστές ή με υπολογιστές-ταμπλέτα και ο καθηγητής θα έχει πρόσβαση στις οθόνες όλων των μαθητών από το δικό του υπολογιστή. Υπάρχουν μάλιστα σχολεία που διαθέτουν υπηρεσία δανεισμού και επισκευής ηλεκτρονικών υπολογιστών. Εκτός από τις φορητές συσκευές πλοήγησης στο διαδίκτυο (ebook, netbook κ.λπ.) και τους πίνακες, διαπιστώνουμε ότι συνέχεια προσαρμόζονται όλο και περισσότερα προγράμματα (βιντεοπαιχνίδια, εικονικά περιβάλλοντα, κοινωνικά δίκτυα, ιστολόγια, διαδικτυακοί χώροι συζητήσεων και διακίνησης ιδεών – αλλιώς φόρουμ...) στον κόσμο της εκπαίδευσης, για να προλάβουν τις ανάγκες αυτής της ολοένα διευρυνόμενης αγοράς. Δεν υπάρχουν όμως μόνο καλά νέα για τους τεχνοαισιόδοξους: οι νέες τεχνολογίες δεν πρόκειται να φέρουν την επανάσταση στην εκπαίδευση, όσο συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται οι παλιές μέθοδοι διδασκαλίας.
Ακόμα περισσότερα γκάτζετς
«Αν βρούμε τον τρόπο να ενσωματώσουμε το κινητό τηλέφωνο στη σχολική τάξη, θα κερδίσουμε το βάρος μας σε χρυσάφι!», λέει αστειευόμενος ο Νούνιεθ. Και προσθέτει: «Θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να αποστέλλονται δωρεάν SMS στους μαθητές που να περιέχουν εκπαιδευτικές προκλήσεις, όπως π.χ. αινίγματα ή δυσεπίλυτα προβλήματα. Άλλος τομέας που δεν πρέπει να μείνει ανεκμετάλλευτος είναι το podcast. Ξέρουμε ότι οι έφηβοι λατρεύουν το κινητό, το ΜΡ3 και τη βιντεοκονσόλα. Στην Ιαπωνία, για παράδειγμα, ένα μυθιστόρημα που παραδινόταν σε συνέχειες μέσω SMS γνώρισε τεράστια επιτυχία στο εφηβικό κοινό. Γιατί λοιπόν να μην προσπαθήσουμε να ενσωματώσουμε στη σχολική πραγματικότητα αυτό που τους αρέσει και τους δραστηριοποιεί; Αν καταφέρει κανείς να τραβήξει την προσοχή τους, μπορεί να τους κάνει να ενδιαφερθούν για τη λογοτεχνία, τη φυσική ή ό,τι άλλο θελήσει».
Όσο για τον εκπαιδευτικό υπολογιστή του μέλλοντος, οι αισιόδοξοι οραματίζονται μια πολυχρηστική συσκευή που θα συγκεντρώνει τις λειτουργίες πολλών συσκευών σε μία: παιχνιδοσυσκευή, υπολογιστή, τηλέφωνο, επεξεργαστή εγγράφων, τηλεόραση μέσω διαδικτύου και που θα είναι συμβατή με συστήματα για ομαδική εργασία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια ότι οι όποιες τεχνολογικές εφαρμογές θα πρέπει να προσαρμόζονται στο χωροχρονικό πλαίσιο μιας σχολικής ώρας. Ένα μάθημα διαρκεί 45 λεπτά, από τα οποία στις μέρες μας χάνονται 5 κατά την τοποθέτηση του προβολέα από τον καθηγητή, άλλα τόσα για να ανάψουν τους υπολογιστές τους οι μαθητές και ακόμα περισσότερα στο τέλος του μαθήματος, για να τα ξεμοντάρουν και να τα μαζέψουν. «Κανείς σήμερα δεν ανησυχεί μήπως το σχολικό βιβλίο παρουσιάσει κάποιο πρόβλημα ή μήπως το κλειδί της τάξης δεν καταφέρει να ανοίξει την πόρτα. Έτσι και με τις νέες τεχνολογίες: όταν εξοικειωθούμε με τη χρήση τους στο σχολικό σύστημα, θα έρθει η στιγμή που θα ενσωματωθούν με φυσικό τρόπο στην καθημερινή ρουτίνα της τάξης», υποστηρίζει ο Νούνιεθ.
Τέλος τα σχολικά βιβλία;
Η μεγάλη πρόκληση είναι να δημιουργήσουμε προϊόντα σχεδιασμένα εξαρχής για το σχολείο, αντί να του ζητάμε να υιοθετήσει όπως-όπως τεχνολογίες που είχαν αρχικά σχεδιαστεί για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες άλλων κλάδων. «Όταν σκέφτομαι το μέλλον, δε φαντάζομαι μια τάξη γεμάτη με υπολογιστές, αλλά περισσότερο μια αίθουσα της οποίας οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με οθόνες αφής που θα αποτελούν πύλες προς τη γνώση. Ή μια τάξη μουσικής, για παράδειγμα, που αντί για ένα δάσκαλο με ένα πεντάγραμμο, θα έχει ένα μεγάλο πιάνο στο πάτωμα. Ή μια αίθουσα καθηγητών με δυνατότητα τηλεδιάσκεψης με άλλο σχολικό κέντρο, για παράδειγμα. Δυστυχώς δε διαθέτουμε ακόμα τέτοιου είδους τεχνολογίες», σχολιάζει ο Νούνιεθ.
Ήδη έχουν κάνει την εμφάνισή τους τραπέζια αφής όπου πολλά παιδιά μπορούν να σχεδιάζουν ταυτόχρονα με τα χέρια τους, να συμπληρώνουν τον περιοδικό πίνακα στοιχείων ή να λύνουν μαθηματικά προβλήματα. Πρόκειται για μια εφαρμογή που δημιουργήθηκε ειδικά για την εκπαίδευση. «Ο διαδραστικός πίνακας γνωρίζει επιτυχία. Γιατί;», αναρωτιέται ο Νούνιεθ. «Γιατί δεν είναι τίποτε άλλο από ένας κλασικός σχολικός πίνακας, στον οποίο έχουν ενσωματωθεί και τεχνολογικές εφαρμογές. Τα ηλεκτρονικά βιβλία, αντίθετα, δεν έχουν ακόμα βρει τη θέση τους στην τάξη, γιατί δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί μια οθόνη υπολογιστή που να έχει ανάλογες ιδιότητες με ένα βιβλίο: να μη σπάει όταν πέφτει, να μυρίζει, να επιτρέπει να σημειώνει κανείς πάνω του...».
Πράγματι, το ηλεκτρονικό βιβλίο αποτελεί αντικείμενο έντονων θεωρητικών διαξιφισμών μεταξύ των ειδικών στην τεχνολογία, των εκδοτών και των αναγνωστών. Ήδη από το 1913, ο Έντισον διακήρυττε ότι «σύντομα τα βιβλία στα σχολεία θα θεωρούνται ξεπερασμένα. Όλοι οι κλάδοι της γνώσης μπορούν να διδαχθούν μέσω ταινιών. Το σχολικό σύστημά μας θα αλλάξει ριζικά μέσα στα επόμενα 10 χρόνια». Αποδείχτηκε ότι είχε άδικο. Όπως υποστηρίζει ο Αουγκούστο Ιμπάνιεθ, που υπήρξε συντονιστής Νέων Τεχνολογιών εφαρμοσμένων στην Εκπαίδευση για τον Όμιλο SM και σήμερα είναι ο διευθυντής εκδόσεων του ίδιου ομίλου, «ο θάνατος του σχολικού βιβλίου είναι ένας μύθος των τεχνοφίλων». Η εμπειρία και η αίσθηση που αφήνει η ανάγνωση ενός συμβατικού βιβλίου είναι πιο ευχάριστη από αυτήν ενός ηλεκτρονικού, και οι μαθητές εξακολουθούν να προτιμούν τα έντυπα από τα ψηφιακά μέσα. Ακόμα κι έτσι όμως, η ενσωμάτωσή τους στην εκπαίδευση δε θα αργήσει. Η εταιρεία Amazon έχει ξεκινήσει ένα πιλοτικό πρόγραμμα σε συνεργασία με πανεπιστήμια των ΗΠΑ, για να δοκιμάσει την καινούρια της συσκευή ανάγνωσης ηλεκτρονικών βιβλίων Kindle, ενώ έχουν εμφανιστεί πρωτοβουλίες όπως το CourseSmart, μια κοινοπραξία εκδοτικών οίκων που θα προσφέρουν τα ψηφιακά βιβλία τους στο 50% της τιμής των εντύπων.
Εξατομικευμένες λύσεις
Οι ειδικοί σε σχολικά βιβλία υποστηρίζουν ότι το μέλλον βρίσκεται στην προσαρμοστικότητα των βιβλίων. «Για παράδειγμα, αν το ψηφιακό βιβλίο μου περιέχει ένα βίντεο σχετικό με τις μέλισσες, αλλά οι μαθητές διαθέτουν ένα άλλο από την εκπαιδευτική εκδρομή που έκαναν στα μελίσσια, μπορώ να χρησιμοποιήσω εκείνο των μαθητών», εξηγεί ο Νούνιεθ. Τι γίνεται όμως με τους διδάσκοντες; Είναι διατεθειμένοι να μπουν σε όλη αυτή τη διαδικασία και να ανταποκριθούν στην πρόκληση; «Το σχολείο ως σύστημα είναι σε γενικές γραμμές δυσκίνητο και απρόθυμο απέναντι σε κάθε αλλαγή», τονίζει ο Ιμπάνιεθ, και φέρνει ως παράδειγμα την Εξτρεμαδούρα, μια φτωχή σχετικά περιοχή της νότιας Ισπανίας, που όμως έχει καταφέρει με επιδοτήσεις να «είναι μια από τις περιοχές της Ευρώπης με τους περισσότερους σχολικούς υπολογιστές ανά αίθουσα, αφού αναλογούν 2,9 μαθητές ανά υπολογιστή, όταν ο μέσος όρος στην ευρωζώνη είναι 9. Ωστόσο, ενώ διαθέτουν την υποδομή, οι καθηγητές τη χρησιμοποιούν ελάχιστα. Πραγματοποιήθηκε μια τεράστια επένδυση σε νέες τεχνολογίες, χωρίς να ασχοληθεί κανείς με την αλλαγή της νοοτροπίας των καθηγητών». Πράγματι, το 2006, μια έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποκάλυψε ότι οι Ισπανοί καθηγητές είναι οι πιο τεχνοσκεπτικιστές της Ευρώπης: το 52,3% δε βλέπει οφέλη από τη χρήση των υπολογιστών στη σχολική αίθουσα. Περιέργως, στη Φινλανδία, που είναι πρωτοπόρος διεθνώς σε καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα, το 26,9% των διδασκόντων επίσης δε βλέπει πλεονεκτήματα στην εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στο σχολείο. Τι λένε όμως οι ειδικοί; Δεν υπάρχει καμία μελέτη που να αποδεικνύει ότι η χρήση της τεχνολογίας βελτιώνει την απόδοση των μαθητών, αλλά αυτό που έχει αποδειχτεί είναι ότι οι καινοτόμες διδακτικές μέθοδοι σίγουρα αυξάνουν τη διάθεση για συμμετοχή και κατά συνέπεια και την ομαλή ενσωμάτωση των μαθητών στο σχολικό σύστημα. «Ένα από τα εγγενή προβλήματα της εκπαίδευσης είναι να λάβει υπόψη και να προσαρμοστεί στη διαφορετικότητα των μαθητών», εξηγεί ο Ιμπάνιεθ. «Ο Η/Υ παρέχει τη δυνατότητα να ενισχυθεί ο κάθε μαθητής, δίνοντας έμφαση στις ανάγκες του καθενός: για παράδειγμα, την ώρα που οι πιο αδύναμοι κάνουν επανάληψη με ασκήσεις ή διαδραστικά παιχνίδια, οι πιο προχωρημένοι μπορούν να διεξάγουν WebQuests: έρευνες στο διαδίκτυο, καθοδηγούμενοι από τον καθηγητή ή το ανάλογο πρόγραμμα.
Μαθήματα σε podcast
Η εκπαίδευση εξ αποστάσεως έχει απογειωθεί με τη διαδικτυακή επικοινωνία. Οι αποστάσεις έχουν μικρύνει από τότε που άρχισαν να ξεπετάγονται σαν μανιτάρια, το ένα μετά το άλλο, τα «εικονικά πανεπιστήμια», που προσφέρουν σε φοιτητές και καθηγητές από όλο τον κόσμο τη δυνατότητα να αλληλεπιδρούν σε πραγματικό χρόνο, όπου και αν βρίσκονται. Για τον Ντανς, ο παγκόσμιος ιστός είναι ένα μοναδικό εργαλείο. «Εγώ αξιολογώ τους φοιτητές μου από τις επεμβάσεις τους και τη συνεισφορά τους στο μάθημα, αλλά ο διδακτικός χρόνος στο αμφιθέατρο δεν προσφέρει αυτή τη δυνατότητα σε μεγάλο βαθμό, γιατί είναι περιορισμένος. Αν όμως ένας φοιτητής μού θέσει μια ερώτηση μέσω διαδικτύου, εγώ τη στέλνω στο φόρουμ για να ξεκινήσει μια κουβέντα, επισυνάπτοντας στην απάντησή μου άρθρα, εικόνες, παραδείγματα και άλλες αφορμές για περαιτέρω συζήτηση. Πρόκειται για ένα είδος διαλόγου ανώτερης εκπαιδευτικής αξίας από αυτόν που προσφέρει η τάξη, που θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου να περιορίζεται μόνο στις δραστηριότητες στις οποίες η παρουσία των φοιτητών είναι ζωτικής σημασίας». Οι υπέρμαχοι της νέας εκπαίδευσης υποστηρίζουν ότι ο διδάσκων ως κεντρική πηγή πληροφοριών σύντομα θα αποτελεί παρελθόν. Ο δάσκαλος του μέλλοντος θα λειτουργεί ως κομβικός παράγοντας στο πλαίσιο ενός σύνθετου εκπαιδευτικού δικτύου. Ο Ντανς εξηγεί ότι οι ενήλικοι μαθητές του «πολλές φορές έχουν εμπειρίες που εγώ ο ίδιος δεν έχω ή, πάλι, μπορεί να έχουν βρει στο διαδίκτυο πληροφορίες που δεν έχουν πέσει στην αντίληψή μου. Σιγά-σιγά θα περάσουμε από τον καθηγητή-πομπό σε μια αντίληψη της εκπαίδευσης ως αμφίδρομης διαδικασίας, κατά την οποία ο διδάσκων απορροφά τις συνεισφορές των μαθητών και λειτουργεί ως φίλτρο στην προσπάθεια να συγκρατήσουν μόνο τις σημαντικές πληροφορίες». Άλλοι, πιο ριζοσπαστικοί, προβλέπουν το τέλος της σχολικής τάξης. Ο Ντέιβιντ Γουίλι, καθηγητής Ψυχολογίας και Τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Μπρίγκαμ Γιανγκ παρουσιάστηκε πριν από μερικούς μήνες μπροστά σε ένα σωρό πανεπιστημιακές αρχές και τους πέταξε κυριολεκτικά στα μούτρα: «Τα ιδρύματά σας δε θα έχουν καμία αξία το 2020». Ο Γουίλι πιστεύει και προωθεί την ελεύθερη και καθολική πρόσβαση στην εκπαίδευση, μέσω κυβερνοπαραδόσεων, που θα μπορεί ο καθένας να κατεβάσει δωρεάν από το διαδίκτυο. Όπως υποστηρίζει, στο παρελθόν τα εκπαιδευτικά κέντρα αποτελούσαν αποκλειστικές πύλες πρόσβασης στη γνώση, αλλά στις μέρες μας αυτή απελευθερώνεται όλο και περισσότερο. Και αν τα πανεπιστήμια δεν το λάβουν υπόψη και δεν προσπαθήσουν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, δε θα έχουν πια λόγο ύπαρξής: θα πεθάνουν.
